ശ്രീവിദ്യ കാലടി
സ്ത്രീ ശാക്തീകരണരംഗത്ത് കേരളം ലോകത്തിന് പകര്ന്നു നല്കിയ മോഡലാണ് കുടുംബശ്രീ. ഇന്ന് 27 വര്ഷം തികയുന്ന വേളയില് കുടുംബശ്രീ കേരളത്തിലെ ദാരിദ്ര്യ നിര്മ്മാര്ജ്ജന രംഗത്തുണ്ടാക്കിയ മാറ്റങ്ങള് അത്ര ചെറുതല്ല. 1998ല് കേരള സര്ക്കാരിന്റെ പങ്കാളിത്തത്തോടെ ആരംഭിച്ച 'ദാരിദ്ര്യ നിര്മ്മാര്ജ്ജനവും സ്ത്രീ ശാക്തീകരണവും' എന്ന ഈ ദൗത്യം സമൂഹത്തിന്റെ അടിത്തട്ടിനെ ജനാധിപത്യവല്ക്കരിക്കാനും സഹായകരമായി.
കുടുംബശ്രീ സര്ക്കാരിന്റെ മിഷനായി മാറിയതിനു പിന്നില്, സമൂഹം നേരിട്ട ദാരിദ്ര്യത്തിന്റെ വലിയ ചരിത്രം തന്നെയുണ്ട്. 1973-74 ല് കേരളത്തിലെ ജനസംഖ്യയുടെ 59.79 ശതമാനം പേര് ദാരിദ്ര്യത്തിലായിരുന്നു. 1993-94 ആയപ്പോഴേക്കും കേരളത്തിലെ ദാരിദ്ര്യ നിരക്ക് 25.43 ശതമാനമായി കുറഞ്ഞു. ഇത് ദേശീയ ശരാശരിയായ 35.97 ശതമാനത്തേക്കാള് വളരെ താഴെയാണ് (സാമ്പത്തിക അവലോകനം, കേരളം 2018). ദേശീയ ശരാശരിയേക്കാള് കുറവാണെങ്കിലും, 25.43 ശതമാനം അപ്പോഴും ഗണ്യമായ ദാരിദ്ര്യ നിലയായിരുന്നു. അതിനാല്, അടുത്ത പത്ത് വര്ഷത്തിനുള്ളില് കേരളത്തില് ദാരിദ്ര്യം പൂര്ണ്ണമായും ഇല്ലാതാക്കുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തോടെ 1997 ല് സംസ്ഥാന ദാരിദ്ര്യ നിര്മാര്ജന മിഷന് സ്ഥാപിക്കാന് ശുപാര്ശ ചെയ്തു. 1998 ല് സംസ്ഥാന സര്ക്കാര് ഈ ദൗത്യം ആരംഭിച്ചു.
1999ല് കുടുംബശ്രീ മിഷന് എന്ന പേരില് ഇത് പൂര്ണ്ണമായും പ്രവര്ത്തനക്ഷമമായി. മൂന്ന് തലങ്ങളിലുള്ള ഒരു കമ്മ്യൂണിറ്റി നെറ്റ്വര്ക്ക് അല്ലെങ്കില് സ്ത്രീകളുടെ സ്വയം സഹായ ഗ്രൂപ്പുകളാണ് ഈ ദൗത്യം നടപ്പിലാക്കുന്നത്. പത്ത് മുതല് ഇരുപത് വരെ സ്ത്രീകള് ഉള്പ്പെടുന്ന അയല്ക്കൂട്ടങ്ങളാണ് ഈ ശൃംഖലയുടെ ആദ്യ നിര. രണ്ടോ അതിലധികമോ അയല്ക്കൂട്ടങ്ങള് അടങ്ങുന്ന രണ്ടാമത്തെ ലെവല് ഏരിയ ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റികളാണ്. ഒരു പ്രദേശത്തെ എല്ലാ ഏരിയ ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റികളും തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ തലമായ കമ്മ്യൂണിറ്റി ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റിയുമായി അഫിലിയേറ്റ് ചെയ്തിരിക്കുന്നു.
കുടുംബശ്രീ മിഷനെ അയല്ക്കൂട്ടങ്ങള് എന്നാണ് പൊതുവെ വിളിക്കുന്നത്. 1970കളില് ആലപ്പുഴ ജില്ലയിലെ കാഞ്ഞിപ്പാടം ഗ്രാമത്തില് ഗാന്ധിയന് ഡി പങ്കജാക്ഷനാണ് അയല്ക്കൂട്ടം എന്ന ആശയം മുന്നോട്ടുവച്ചത്.
ഈ പരീക്ഷണത്തിനും മൂന്ന് തട്ടുകളുള്ള ഒരു ഘടനയുണ്ടായിരുന്നു. തറക്കൂട്ടം എന്നറിയപ്പെടുന്ന ആദ്യ നിരയില് പത്ത് മുതല് പതിനഞ്ച് വരെ അയല്ക്കൂട്ടങ്ങള് അംഗങ്ങളായിരുന്നു. ഓരോ രാത്രിയിലും ഒരു വീടിന്റെ മുറ്റത്ത് അവര് ഒത്തുകൂടുമായിരുന്നു. അടുത്ത നില അഞ്ച് തറക്കൂട്ടങ്ങള് ചേര്ന്ന അയല്ക്കൂട്ടമായിരുന്നു. ഇത്തരത്തിലുള്ള പത്ത് അയല്ക്കൂട്ടങ്ങള് ഉള്പ്പെടുന്ന മൂന്നാമത്തെ നില ഗ്രാമക്കൂട്ടം അല്ലെങ്കില് ഗ്രാമസഭയായിരുന്നു.
പ്രാദേശിക കാര്യങ്ങള് ചര്ച്ച ചെയ്യുന്നതിനും സംഘര്ഷങ്ങള് പരിഹരിക്കുന്നതിനും വ്യക്തിബന്ധങ്ങള് മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിനും പുറമേ, തറക്കൂട്ടം അവരുടെ യോഗങ്ങളില് ദേശീയ, അന്തര്ദേശീയ കാര്യങ്ങളും ചര്ച്ച ചെയ്തു. കേരളത്തിലെ മറ്റ് ഗ്രാമങ്ങളില് അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പുകള് രൂപീകരിക്കുന്നതിന് ആലപ്പുഴ പരീക്ഷണം അങ്ങനെ പ്രചോദനമായി മാറി. പിന്നീട് കേരളം കണ്ടത് നിരവധി കൂട്ടായ്മകളുടെ രൂപീകരണമായിരുന്നു.
കേരള സര്ക്കാരിന്റെ തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ വകുപ്പാണ് മിഷനെ നയിക്കുന്നതും നിരീക്ഷിക്കുന്നതും മേല്നോട്ടം വഹിക്കുന്നതും. കേരള സര്ക്കാര് അതിന്റെ ബജറ്റില് മിഷനുവേണ്ടി ഫണ്ട് വകയിരുത്തുന്നു. കൂടാതെ കേന്ദ്ര സര്ക്കാരിന്റെ ഉടമസ്ഥതയിലുള്ള നാഷണല് ബാങ്ക് ഫോര് അഗ്രികള്ച്ചര് ആന്ഡ് റൂറല് ഡെവലപ്മെന്റ് (നബാര്ഡ്) മിഷനെ പിന്തുണയ്ക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.
അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പുകള് ആഴ്ചതോറും ഒരു അംഗത്തിന്റെ വീട്ടില് വെച്ച് യോഗം ചേരുന്നു. ഭരണപരമായ ആവശ്യങ്ങള്ക്കായി ഗ്രൂപ്പിലെ അംഗങ്ങള് അഞ്ച് അംഗ വളണ്ടിയര് കമ്മിറ്റിയെ (പ്രസിഡന്റ്, സെക്രട്ടറി, കമ്മ്യൂണിറ്റി ഹെല്ത്ത് വളണ്ടിയര്, വരുമാന ജനറേഷന് വളണ്ടിയര്, അടിസ്ഥാന സൗകര്യ വളണ്ടിയര്) തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നു. അടുത്ത ലെവലിന്റെ ജനറല് ബോഡി, അതായത് ഏരിയ ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റികള്, എല്ലാ അഫിലിയേറ്റഡ് അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പുകളില് നിന്നുമുള്ള വളണ്ടിയര് കമ്മിറ്റി അംഗങ്ങളെ ഉള്ക്കൊള്ളുന്നു. പ്രസിഡന്റ്, സെക്രട്ടറി, അഞ്ച് അംഗങ്ങള് എന്നിവരടങ്ങുന്ന ഏരിയ ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റിയുടെ ഒരു ഗവേണിംഗ് ബോഡിയെ ഈ ജനറല് ബോഡി തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നു. തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനത്തിന്റെ വാര്ഡ് അംഗവുമായി സഹകരിച്ച് ഏരിയ ഡെവലപ്മെന്റ് സൊസൈറ്റികള് പ്രവര്ത്തിക്കുന്നു. അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പുകളുടെ പ്രവര്ത്തനങ്ങള് നിരീക്ഷിക്കുന്നതിനും അവയ്ക്ക് പ്രസക്തമായ മാര്ഗനിര്ദേശങ്ങള് നല്കുന്നതിനും ഈ സൊസൈറ്റികള് എല്ലാ മാസവും യോഗം ചേരുന്നു.
സര്ക്കാര് തലത്തിലോ ഉദ്യോഗസ്ഥ തലത്തിലോ ജില്ലാ കോര്ഡിനേറ്റര്മാരും മറ്റ് ഉദ്യോഗസ്ഥരും ഉണ്ട്. കുടുംബശ്രീ മിഷന്റെ എക്സിക്യൂട്ടീവ് ഡയറക്ടറായി ഒരു മുതിര്ന്ന ഉദ്യോഗസ്ഥന് പ്രവര്ത്തിക്കുന്നു.
സ്ത്രീ ശാക്തീകരണവും സമൂഹ വികസനവും ദാരിദ്ര്യ നിര്മാര്ജനത്തിന്റെ കേന്ദ്രബിന്ദുവായി മിഷന് വിഭാവനം ചെയ്യുന്നു. അതിനാല്, മിഷന്റെ കമ്മ്യൂണിറ്റി നെറ്റ്വര്ക്കിലെ അംഗത്വം സ്ത്രീകള്ക്ക് മാത്രമായി പരിമിതപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. പ്രാരംഭ ഘട്ടത്തില്, ദാരിദ്ര്യരേഖയ്ക്ക് താഴെയുള്ള വീടുകളില് നിന്നുള്ള സ്ത്രീകളായിരുന്നു അംഗത്വം, എന്നാല് നിലവില് എല്ലാ മുതിര്ന്ന സ്ത്രീകള്ക്കും അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പുകളില് അംഗത്വത്തിന് അര്ഹതയുണ്ട്. അംഗത്വത്തിന്റെ മാനദണ്ഡം 'ഒരു കുടുംബം, ഒരു അംഗം' എന്ന നിയമം എന്നതാണ്. എന്നിരുന്നാലും, ഈ നിയമം പരിഗണിക്കാതെ ഏതൊരു സ്ത്രീകള്ക്കും കുടുംബശ്രീയുടെ ചര്ച്ചയിലും പ്രവര്ത്തനങ്ങളിലും പങ്കെടുക്കാം.
2011ല് ഇന്ത്യാ ഗവണ്മെന്റ് ആരംഭിച്ച ദേശീയ ഗ്രാമീണ ഉപജീവന ദൗത്യത്തിനായുള്ള നാഷണല് റിസോഴ്സ് ഓര്ഗനൈസേഷനായും കുടുംബശ്രീ മിഷന് പ്രവര്ത്തിക്കുന്നു. ഇന്ത്യയിലെ മറ്റ് സംസ്ഥാനങ്ങളിലെ ദാരിദ്ര്യ നിര്മാര്ജനത്തിനും ഉപജീവന ദൗത്യങ്ങള്ക്കും സാങ്കേതികവും പരിശീലനപരവുമായ പിന്തുണ കുടുംബശ്രീ മിഷന് നല്കുന്നു.
നേട്ടത്തിനൊപ്പം ഒട്ടനവധി വിമര്ശനങ്ങളും ഇക്കാലയളവില് കുടുംബശ്രീ നേരിട്ടിട്ടുണ്ട്. തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനങ്ങള്ക്ക് സമാന്തരവും മല്സരപരവുമായ ഒരു സ്ഥാപനമായി മിഷന് പ്രവര്ത്തിക്കാന് കഴിയുമെന്നതാണ് ഇതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട വലിയൊരു ഒരു പ്രശ്നമായി ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നത്. സംസ്ഥാന സര്ക്കാര് തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനങ്ങളെ മറികടന്ന് ക്ഷേമത്തിനും സേവന വിതരണത്തിനുമുള്ള ഒരു മാര്ഗമായി കുടുംബശ്രീയെ ഉപയോഗിക്കുന്ന അപകടമുണ്ട്. ഇത് തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനങ്ങളിലെ അംഗങ്ങള്ക്കും മിഷന്റെ കമ്മ്യൂണിറ്റി നെറ്റ്വര്ക്കിലെ വനിതാ നേതാക്കന്മാര്ക്കും ഇടയില് സംഘര്ഷങ്ങള്ക്ക് കാരണമായിട്ടുണ്ട്. പൊതുവായുള്ള മറ്റൊരു പ്രശ്നം, സ്ഥാപനങ്ങളിലെ പ്രബല ഗ്രൂപ്പുകളുടെയും പ്രാദേശിക ഉന്നതരുടെയും നിയന്ത്രണം വരുന്നുണ്ട് എന്നതാണ്. അരികുവല്ക്കരിക്കപ്പെട്ട വിഭാഗങ്ങള് പലപ്പോഴൊക്കെ സംഘങ്ങള്ക്കു പുറത്തു നില്ക്കുന്നുണ്ട് എന്ന വസ്തുതയും കാണാതിരുന്നു കൂടാ.
വിമര്ശനങ്ങള്ക്കിടയിലും ദാരിദ്ര്യം ഗണ്യമായി കുറയ്ക്കുന്നതില് കുടുംബശ്രീയുടെ സംഭാവനകള് അതുല്യമാണ്. കേരളം പതറിയ നിമിഷങ്ങളില് മനുഷ്യനെ ചേര്ത്തു പിടിച്ച ചരിത്രം ഒന്നു മതി, കുടുംബശ്രീ എന്താണെന്ന് വ്യക്തമാകാന്. കഴിഞ്ഞ നൂറുവര്ഷത്തിനിടയിലെ ഏറ്റവും വലിയ വെള്ളപ്പൊക്കം കേരളത്തിന്റെ മിക്ക ഭാഗങ്ങളെയും വെള്ളത്തിലാഴ്ത്തിയപ്പോള്, കുടുംബശ്രീ മുഖ്യമന്ത്രിയുടെ ദുരിതാശ്വാസ നിധിയിലേക്ക് സംഭാവന ചെയ്തത് 7 കോടി രൂപയാണ്. ആ തുക ടെക് ഭീമന്മാരായ ഗൂഗിളിന്റെയും ആപ്പിളിന്റെയും സംഭാവനകള്ക്ക് തുല്യവും ബില് ആന്ഡ് മെലിന്ഡ ഗേറ്റ്സ് ഫൗണ്ടേഷന്റെ സംഭാവനകളേക്കാള് 3 കോടി രൂപ കൂടുതലുമാണ്.
വെള്ളപ്പൊക്ക ബാധിതമായ ഒന്നരലക്ഷത്തിലധികം വീടുകളും 5,000 പൊതു സ്ഥലങ്ങളും വൃത്തിയാക്കുകയും അണുവിമുക്തമാക്കുകയും ചെയ്തു. തുടര്ച്ചയായ മഴയും വെള്ളപ്പൊക്കവും മൂലമുണ്ടായ ഗുരുതരമായ നാശനഷ്ടങ്ങള് മൂലം മാനസിക ആഘാതം നേരിട്ട 8,000ത്തിലധികം കുടുംബങ്ങള്ക്ക് സംഘടന കൗണ്സിലിംഗ് നല്കുകയും ചെയ്തു.
സംസ്ഥാനത്തുടനീളം, അവര് കമ്മ്യൂണിറ്റി അടുക്കളകളും പുനരധിവാസ ക്യാംപുകളും നടത്തി, അവയിലൂടെ വലിയ സാമൂഹിക ലക്ഷ്യങ്ങള്ക്കായി സ്ത്രീ ശാക്തീകരണത്തിന് ഒരു മാനദണ്ഡം സൃഷ്ടിച്ചു. ഇവയിലെല്ലാം ശ്രദ്ധേയമായ കാര്യം, അയല്പക്ക ഗ്രൂപ്പിലെ ഒരു അംഗം സംഘടനയ്ക്ക് ആഴ്ചയില് നല്കേണ്ട ഒരു എളിയ സംഭാവന വെറും 10 രൂപ മാത്രമാണ് എന്നതാണ്.
കോവിഡ്-19 പകര്ച്ചവ്യാധിയുടെ കാലത്ത്, ആരോഗ്യസംരക്ഷണ സംവിധാനം വെല്ലുവിളികളെ നേരിട്ട കേരളത്തിന്, ആശ്വാസവും സുരക്ഷാ നടപടികളും നല്കിക്കൊണ്ട് വേഗത്തിലുള്ള ഇടപെടലുകള് കുടുംബശ്രീ നടത്തി. മാസ്കുകളും സാനിറ്റൈസറുകളും നിര്മ്മിക്കുന്നതിനും വിതരണം ചെയ്യുന്നതിനും പുറമേ, തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനങ്ങളുടെ സഹായത്തോടെ കോവിഡ് ചികില്സാ കേന്ദ്രങ്ങളും അവര് ക്രമീകരിച്ചു. പല തദ്ദേശ സ്വയംഭരണ സ്ഥാപനങ്ങളിലും, കോവിഡ് മാനേജ്മെന്റിനുള്ള നോഡല് ഏജന്സിയായിരുന്നു കുംടുംബശ്രീ. ലോക്ക്ഡൗണ് ദിവസങ്ങളില്, കുടുംബശ്രീയുടെ ഏറ്റവും വലിയ സംഭാവനകളിലൊന്ന് സംസ്ഥാനത്തുടനീളമുള്ള അവരുടെ 'ജനകീയ ഹോട്ടലുകള്' ആയിരുന്നു. പ്രതിസന്ധിഘട്ടങ്ങളിലെല്ലാം സാധാരണക്കാരെ ചേര്ത്തു പിടിച്ച് സാധാരണക്കാരാല് ഉയര്ന്നു വന്ന സംരംഭം എന്ന മാതൃക അങ്ങനെ കേരളത്തിന്റെ ഏറ്റവും ഉദാത്തമായ ചുവടുവെപ്പായി മാറുന്നു.